Sveta Martina ubiva žlibinu

Podnaslov: Između kolumne i književnosti

Knjiga: Martina Mlinarević, Bukača, Buybook, Sarajevo / Zagreb, 2019.

Autor: Fedor Marjanović

 
            Poslije uspjeha Huzura, poznata hercegovačka kolumnistkinja, Martina Mlinarević, napisala je Bukaču, svojevrsni nastavak prve knjige, priču o sopstvenom životu i patnjama.
            Sama autorka je za knjigu izjavila da je ona njeno “najintimnije i najogoljenije pisanje otkad pišem”. Žanrovski ona bi se mogla odrediti kao autofikcija. Autorka piše o iskustvima liječenja raka, prekida odnosa s ocem i života sa novim mužem, trudeći se da ih literarizuje, dajući joj formu koja nije tipično autobiografska i osvrćući se na neke od glavnih problema balkanskog mentaliteta.
 
Ja i Ja
            Jedan od glavnih problema sa kojim se Mlinarevićeva susreće u tekstu i koji ne prevazilazi, jeste ona sama. Bez obzira na britak stil i duhovita i tačna zapažanja, Bukača je jedno poprilično dosadno književno djelo. Iako sadržaj sam po sebi jeste potresan, struktura djela ne ostvaruje dinamiku.
            Autofikcija kao žanr postaje književni mejnstrim. U ovom kontekstu važno je i prisustvo ženskih autorica. Među vrhuncima jugoslovenske i svjetske književnosti u ovom području nalaze se Isidora Sekulić (Saputnici) i Margerit Diras (Ljubavnik). Obje autorke koriste tekst da problematizuju teme sopstvene emotivnosti i seksualnog sazrijevanja, pri čemu se stvara jasna distinkcija između autorskog i pripovjednog Ja. Mlinarević ne pravi ovu razliku, zbog čega nedovoljno zalazi u psihologiju junakinje. U većini slučajeva, problemi sa kojima se suočava dolaze van nje, a ne iz nje. Zato je autorefleksija često površna, a prisutna je tendencija ka autodivinizaciji. 
            Tema raka dojke, koju Mlinarević opisuje, važna je i za roman Kintsugi tijela Senke Marić, pri čemu autorke uzimaju dva različita pristupa. Marić na osnovu sopstvenog iskustva stvara fikcionalni lik i time iz „objektivne“ perspektive posmatra svoju junakinju. Ona je nesavršena i time uvjerljiva. Mlinarević pokazuje ranjivosti, ali često upada u zamku nekritičke samopohvale. S te strane, iako njena priča djeluje osnažujuće za čitateljke koje se bore s istom bolešću, ona ne postiže književnu vjerodostojnost Senke Marić.
 
S druge strane zastora
            Martinu Mlinarević prvenstveno treba posmatrati kao iskusnu kolumnistkinju. Pišući o svom životu, ona kroz djelo provlači teme koje se sukobljavaju sa tipično patrijarhalnim i rudimentarnim mentalitetom ovih krajeva, koji pogrdno naziva „žlibinom“.
            Pišući o borbi s bolešću, Mlinarević opisuje stigmu i mržnju koju je doživjela kao oboljela žena, te kako su joj njeni neistomišljenici ili “klerofašistički lizači oltara” kako ih naziva slali uvrede poput one da je “bezsisa” i da će se “vratiti rak da završi božije djelo”.
            Neki od najboljih dijelova romana su zapravo mikrokolumne u kojima Mlinarević hirurški precizno definiše mentalitet protiv kojeg se bori i stilski spretno i satirično ga opisuje. Vrlo uspješna je slika žlibine koja uvijek sa sobom nosi zastore, kroz koje viri u vanjski svijet. “U žlibini si okrenut svima osim sebi, jer kad se okreneš sebi, tada postoji opasnost da uvidiš raznolike istine.”
 
Crno-bijeli svijet
            U osnovi Bukače se zapravo nalazi crno-bijela slika svijeta. Sa jedne strane je glavna junakinja, a sa druge strane je žlibina. I kao što se za žlibinu veže sve što je negativno, nacionalizam, klerofašizam, patrijarhat, balkanizam, zaostalost, junakinja predstavlja borbenost, spremnost da se kaže istina, da se narušavaju tabui. U binarnoj tipologiji dobra (Martina Mlinarević) i zla (žlibina) čuči veliki dramaturški potencijal, koji ostaje neiskorišćen upravo zbog nedostatka dijalogičnosti.
            Monologičnost teksta dovodi do toga da se književna junakinja Martina Mlinarević oformljuje prije svega kao idealna figura, koja pokazuje ljudsku slabost u trenucima bespomoćnosti (prilikom operacije, u bolnici), ali koja je suštinski apsolutno dobro, nosilac naprednih i evropskih vrijednosti. Momenti autoironije su prisutni, ali oni služe (samo)idealizaciji. Npr, kada junakinja za sebe kaže da je “budala” ili “idiot” ona zapravo preokreće značenje tih riječi. U tom kontekstu navedene riječi nemaju negativno već pozitivno značenje. “Budala sam jer se borim za pravdu.” “Idiot sam jer govorim istinu.” (Kroz knjigu se provlače citati mnogih Martinih poznanika u kojima je poređena sa anđelom i Simon de Bovoar.)
            Nasuprot njoj, žlibina je apsolutno zlo. Iako tačno opisuje ovaj mentalitet, njena kritika ostaje površna. U samom tekstu postoji tek jedan trenutak kada se Mlinarević pita zašto ljudi koji najviše ispaštaju od ove države, mrze najviše nju koja je kritikuje. Ipak, ovo pitanje ostaje samo postavljeno i neodgovoreno. Martina Mlinarević jako dobro kritikuje žlibinski mentalitet, ali nikada ne zalazi u njega toliko da ostvari veću književnu vrijednost ili uvjerljivost. Nažalost, ne prelazi dalje od kolumnističke tačnosti.
 
Balkanizam i orijentalizam
            Površan kolumnistički pristup dovodi do stvaranja stereotipa. Iako se sukobljava sa tabuima balkanskog mentaliteta, ona predstavlja okoštalu sliku Balkana kao zaostale, divlje i nasilne sredine. Problem nije u tome što Mlinarević kritikuje zaostalost balkanskih shvatanja, već u tome što u svojoj crno-bijeloj slici svijeta Balkan poredi sa Evropom, Amerikom i drugim zemljama koje je proputovala, stvarajući sliku primitivne sredine, zaostale naspram “razvijenih“ zemalja, sliku koju je kritikovala Marija Todorova u knjizi Imaginarni Balkan. Tako kada opisuje odrastanje uz sliku klanja svinja, Mlinarević kao da zaboravlja da i u Evropi takođe kolju svinje.
            Najveći problem ovog poređenja je njegova naivnost. Mlinarević opisuje svoja mnoga putovanja sa Goranom. Sva mjesta koja je obišla, posmatra kroz prizmu turističkih ružičastih naočara i nikada dublje ne zalazi u probleme prostora koje posjećuje. Za nju to su idealna mjesta u kojima odmara od balkanskog primitivizma. Njen opis Egipta predstavlja tipičnu mistifikovanu sliku evropskih turista više srednje klase. Zemlju koja je prošla kroz Arapsko proljeće, koja je prebrodila ratnu i ekonomsku krizu, od koje i dalje trpi, čije je stanje i danas alarmantno, Martina Mlinarević svodi na egzotičnu i romantičnu noćnu vožnju pustinjom, za kojom slijedi još egzotičniji ples trbušne plesačice. Ovakva turistička predstava Egipta jeste jedna od stereotipnih predstava Orijenta, koju je kritikovao Edvard Said u knjizi Orijentalizam.
 
Ćaća i dečko
            Najzanimljiviji junak Bukače, nije sama bukača, Martina Mlinarević, već njen otac. Dok junakinja kao lik pati od autodivinizacije, otac je višeslojna figura koja pomaže i junakinji da se oformi kao punokrvna osoba, a ne apstraktni ideal.
            On je jedan od rijetkih likova koji nije sveden na jednodimenzionalnu predstavu dobra ili zla, već posjeduje i jedno i drugo, zaštitnička figura, oslonac i podrška junakinje, najveći model njenog etičkog kodeksa, a s druge strane, čovjek koji sopstvenu kćerku i njeno dijete izbacuje na ulicu, zbog kršenja patrijarhalnih normi. U tim dijelovima se pokazuje njeno najintimnije i najranjivije lice, lice odbačene kćerke. Tada se narativna strategija mijenja i pripovijedanje iz prvog prelazi u drugo lice, direktno obraćanje ocu, zbog čega djeluje kao da je on prisutan pred čitaocem.
            Osim oca, najvažniji muški lik romana je junakinjin partner Goran. On je sa njom ujedno i najmonotoniji lik. Bukača uglavnom balansira između odnosa otac-kćerka i petparačkog ljubavnog romana o idealnom paru više srednje klase. Kao literarni junaci oni ne funkcionišu, jer su dramaturški premonolitni. Svi problemi koji im se dešavaju dolaze sa strane, nikad od njih samih, zbog čega su ostvareni kao nezanimljiv idealizovan par.
            Možda idealizacija ne bi bila toliko neuspješna da je Martinino pero više naviklo na opise sentimentalnih scena. Nažalost, koliko god dobro vlada ironično-kolumnističkim stilom, u opisu njihove ljubavi ona pada u patetiku i kič. To je pogotovo vidno kada njihovu ljubavnu priču poredi sa pričom Dare i Meše Selimovića. Potkrepljujući ovaj dio citatima iz Sjećanja Meše Selimovića, autorka postiže da njen stil djeluje trivijalno naspram Selimovićevog, a izjava da se ljubavi kao njena i Goranova “ne vjenčaju, one se dišu” jedan je od najeklatantnijih primjera ljubavnog patetisanja.
            Značaj Bukače Martine Mlinarević je prvenstveno u njenim temama. Rak dojke i balkanski mentalitet jesu važna pitanja, ali nedostatkom (književnog) udubljavanja u većinu problema o kojima piše, vrijednost knjige ostaje na kolumnističkoj, ali ne postiže književnu vrijednost. Zbog toga je Bukača društveno relevantno, ali na estetskom planu slabo djelo.