Ne smeš odbaciti to da budeš prisutan – konačno

PIŠE: Nenad Kostić 

Tekst je nastao u okviru radionice za mlade književne kritičar(k)e, kolumnist(ic)e, novinar(k)e i student(ic)e koja se održava u okviru Međunarodnog festivala književnosti Bookstan.

Andrej Blatnik, jedan od najpoznatijih slovenačkih savremenih pisaca, 2021. godine objavio je roman Trg osloboditve i iste godine je proglašen za jedan od najboljih romana na prostoru Slovenije. Ove godine isti roman je izašao u izdanju Buybooka u prevodu Jagne Pogačnik. Pred čitaoca se već u samom naslovu postavlja jedna koordinata oko koje će se odvijati priča/e romana. Zašto baš ovaj trg? Polazeći od stvarnog mesta, dakle geografski utvrđenog trga u Ljubljani, koji je za vreme komunizma nosio naziv Trg revolucije, kasnije Trg oslobođenja, autor nam otvara priču koja se dešava uoči demonstracija 1988. a potom i narednih godina kada je Slovenija proglasila svoju nezavisnost a samim tim i svoju slobodu – koja mu je poslužila da ispriča priču o putu oslobađanja jedne države i jednog pojedinca ali i kao generacijski roman progovara o generaciji u tranziciji istorijskih promena posle Drugog svetskog rata.

Radnja romana počinje upravo na trgu, uoči demonstracija kada se slovenački narod optimističan i željan promene okupio i izašao na trg, protiveći se postojećem režimu uz koncert pank benda. Blatnik ovaj trg koristi kao metaforu za masu i zajedništvo iz perspektive većine koja ne zna zapravo šta se dešava. Tu se mešaju stvarnost i fikcija te se upliće ljubavna priča o susretu dečka sa filozofskog fakulteta iz srednje klase i bogate devojke. Radije da roman svede isključivo na istorijske prilike u pripovedanju romana ili pak na skoro neostvarenu ljubavnu priču, autor se opredelio za pletenicu koju čine dve naizgled paralelne priče koje se prepliću u fragmentiranim delovima koji svaki ima svoj naslov.

Ono što odmah  čitaoca preplavljuje na početku jeste svakako metoda in media res gde se radnja smešta u sam centar odnosno na trg. Dakle, nešto se menja, narod je izašao na demonstracije, njih dvoje su se upoznali. Sveznajući pripovedač nam u trećem licu predočava te promene kroz društveni, kulturni i politički kontekst: pitanje nacionalnosti Daria Diviacchia, ukidanje Videomixa, objavljivanje 57. broja Nove revije, odnosi među ljudima koji su sve nepoverljiviji jedni prema drugima, nestabilna berza i valuta, sve veći strah od nadolazećih promena koje bi mogle eskalirati u rat. Prateći pripovedačevo prisećanje na taj period tehnikom spoljašnje fokalizacije, čitalac se susreće sa mnogobrojnim referencama iz pop kulture, muzike (Alta pressione, Duran Duran, ABBA, Maja Mijatović) filma (Stalker, Divlji u srcu), politike (Igor Bačvar, Cvijetin Mijatović, Tito, Josip Franjo, Sonja Lokar), sporta (Bojan Križaj, Tina Maze, Mladen Rudonja), koje su u funkciji približavanja perioda u kome se odvija radnja romana kako bi se različiti čitaoci sa različitim književno-žanrovskim sklonostima zainteresovali za priču. Pored svih ovih referenci, iz kojih doznajemo mnogo o stanju države i promenama koje se naslućuju, stanje u društvu doznajemo upravo iz te ljubavne priče koja jeste filozofsko i metaforičko polemisanje njega i nje. Ne dajući im fizičke opise i karakteristike čitalac ih po sopstvenom čitalačkom iskustvu može doživljavati i preslikavati na stvarnost. Kroz njihov društveni stalež – s jedne strane on iz srednje klase, pasivan književni junak, čiji roditelji žele da se on osamostali i s druge strane ona daleko preduzimljivija i dominantnija, koja potiče iz bogate porodice, čije  su bogatstvo i taj viši društveni stalež upitnog porekla kroz ceo roman (nijednog trenutka ona njemu ne daje konkretne podatke o tome čime joj se roditelji bave osim da taj posao ima veze sa novcem). Potpuno drugačijih karaktera razićiće se u momentu kada se i dešavaju promene u državi. Ona ga napušta, a Slovenija postaje nezavisna država. O istorijskom razvitku Slovenije posle proglašenja njene nezavisnosti saznajemo kroz lični put protagnosite romana. Iako suštinski komformista, nespreman za sve promene koje ga očekuju zajedno sa promenama u državi, on više pasivno promatra i samo sebi priznaje neminovnost prolaska vremena a sa njime i neprestana promenljivost samog života. Upravo u tim njegovim promišljanjima prvi put isplivava pripovedanje u prvom licu i direktno stanje glavnom junaka. Sve te promene, godine koje prolaze preokupirale su drugi deo romana. Ubrzanijim tokom pripovedanja autor nam pred očima prikazuje kako njegov protagonista dobija posao kao književni kritičar ali shvata da ne može živeti od toga pa  kasnije postaje pisac komercijalnih reklama, kako na nagovor prijatelja odlučuje da uzme kredit, kupi garsonjeru i odseli se od svojih roditelja, kako nailazi na stare školske drugove koji su beskućnici, kako upoznaje slučajne ljude koji su tu da u njemu pokrenu nekakvu promenu od koje beži, želeći da sve ostane onako kako je nekada bilo ili kako jeste u sadašnjosti.

Uporedo sa političkim i društvenim nelagodnim promenama u državi, autor protagonistu stavlja u potpuno bolne situacije – prvo mu umire otac a potom majka svojevoljno odlazi u starački dom da bi nedugo posle toga umrla i ona od srčanog zastoja i nije mu ostavila ključ od porodične kuće. Suočen sa iznenadnim sazrevanjem i shvatanjem da je suštinski ostao sam u državi koja se neizbežno menja, njen režim, sistem vrednosti pa i samo društvo, protagonist shvata da nikada nije učinio zaista nešto kako bi i on doneo neku promenu za sebe ali i za društvo. Ovaj književni junak „slabe volje“ (onakvog kakvog smo sreli u Kafkinom romanu Proces) čak i sa datim prilikama, ne čini ništa iako podsvesno zna da ostajanjem u zoni onog što je već poznato, gubi mogućnost za drugačiji i srećniji život.

Postavlja se pitanje da li ovo još jedan distopijski roman o propasti jednog sveta i pojedinca u njemu? Ili roman o generacijskom sazrevanju više u kulturnom nego u istorijskom kontekstu. Iznenada, na samom kraju autor nudi jedan pomak u svom književnom junaku – susrevši se sa njom ponovo posle mnogo godina, prvi put preuzima inicijativu i poziva je na sladoled čime čini jednu malu promenu i konačno priznaje sebi šta mu je zaista važno, šta je jednom čoveku zaista važno. Autor u jednom poglavlju romana konstatuje: Nema oslobođenog društva bez oslobođenog pojedinca. Govori li nam to da promene počivaju upravo u našim malim pojedinačnim delanjima, ličnim nadama i preuzimanju odgovornosti za život – vratiti se na pravi put, konačno. Nije li to jedino ispravno? Čitanjem ovog romana, dolazi se do pitanja, ne do odgovora.